ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅੱਜ ਤੋਂ ਠੀਕ 100 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 30 ਨਵੰਬਰ 1917 ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਚੀਜਾਂ ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਛਪਾਈ ਹੋਈ, ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਪਰ ਪਹਿਲੀ ਸਿਰੀਜ਼ ਦੇ ਨੋਟ ਹੁਣ ਵੀ ਆਪਣੀ ਵੱਖ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ।
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨੋਟ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿੰਟ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਕਿੰਗ ਜਾਰਜ ਪੰਚਮ ਦੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਖੱਬੇ ਕੋਨੇ ਉੱਤੇ ਛਪੀ ਸੀ। ਨੋਟ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਧਾਰਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਜ ਲਈ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਰੁਪਿਆ ਅਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਬਚਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟਾਂ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹਾ ਵਾਕ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅੱਠ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੁਪਿਆ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਮਿੰਟੇਜਵਰਲਡ ਨਾਮ ਦੇ ਆਨਲਾਇਨ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਦੇ ਸੀਈਓ ਸੁਸ਼ੀਲ ਕੁਮਾਰ ਅੱਗਰਵਾਲ ਮੁਤਾਬਕ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਛਾਪਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਕਾਗਜ ਦੇ ਨੋਟ ਛਾਪਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਪਹਿਲਾ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1917 ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ।
ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਕੱਢਿਆ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ
ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨੋਟ ਛਾਪਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਨੋਵਾ ਗੋਆ ਨੋਟ ਅਤੇ ਫਰੈਂਚ ਰੂਪੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮੁਦਰਾ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਛਾਪਣ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਤਬਕੇ ਬਰਮਾ (ਮਿਆਂਮਾਰ) ਵਿੱਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਭਾਰਤੀ ਮੁਦਰਾ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਦੁਬਈ, ਬਹਰੀਨ, ਓਮਾਨ ਵਰਗੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ 1 ਰੁਪਏ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਰੀਜ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਨੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਿੰਗ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤਿੰਨ ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਅਸ਼ੋਕ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਵੀ ਅਪਵਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਿੰਟੇਜਵਰਲਡ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਿਛਲੇ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕਰੀਬ 125 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨੋਟ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ 28 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਡਿਜਾਇਨ ਸੀ।
ਅਵਿਸ਼ਕਾਰ ਦਾ ਅਸਰ
ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁਦਰਾ ਦਾ ਅਵਿਸ਼ਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਲੈਣ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਘੱਟ ਹੋਈ। ਪਰ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਦਖਲ ਵਧਿਆ ਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਦਿਲਚਸਪ ਸਚਾਈਆਂ ਵੀ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ, ਭਾਰਤੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਨੋਟ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਸਿੱਧੇ ਜਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਨੋਟ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਜਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੋਟਾਂ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਲਿਖਿਆ ਪਾਓਗੇ ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਹਸਤਾਖਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਨੋਟ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਡਿਜਾਇਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੀ ਕੀਮਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਸਦੀ ਛਪਾਈ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਖਰਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ 1995 ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸਦੀ ਛਪਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਇੱਕ ਨੋਟ ਦੋ ਲੱਖ 75 ਹਜਾਰ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਵਿਕਿਆ
ਪਰ 2015 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਛਾਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਸਾਲ ਇਸਦੀ ਨਵੀਂ ਸਿਰੀਜ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੈਣ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਸਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਦਸਖ਼ਤੀ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਵੀ ਮਿਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਕੀਮਤ ਉੱਤੇ ਵੇਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਹਜਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸਿਕਲ ਨਿਉਮਿਸਮੈਟਿਕਸ ਗੈਲਰੀ ਵਿੱਚ 1985 ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਦੋ ਲੱਖ 75 ਹਜਾਰ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਵਿਕਿਆ।
ਟੋਡੀਵਾਲਾ ਆਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ 1944 ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ 100 ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਗੱਡੀ ਇੱਕ ਲੱਖ 30 ਹਜਾਰ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਵਿਕੀ। ਤੁਸੀ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਕੀ ਖ਼ਰੀਦ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ਜਵਾਬ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕਿਹੜਾ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਹੈ।
