ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਰੀਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ‘ਬਹੁਤ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ' ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ
ਸ੍ਰੀਨਗਰ : ਇਕ ਨਵੇਂ ਅਧਿਐਨ ’ਚ ਉੱਤਰੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ‘ਸਮੂਹਿਕ ਕਬਰ’ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਚੁਨੌਤੀ ਦਿਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕਢਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ 4,056 ਅਣਪਛਾਣੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਵਿਚੋਂ 90 ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਅਤਿਵਾਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਰੀਪੋਰਟ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਥਿਤ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਸੇਵ ਯੂਥ ਸੇਵ ਫਿਊਚਰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ (ਐਸ.ਵਾਈ. ਐਸ. ਐਫ. ਐਫ.) ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਐਨ ਉਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ‘ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪਰਦਾਫ਼ਾਸ਼ : ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਾਦੀ ’ਚ ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਬਾਰੇ ਅਧਿਐਨ’ ਹੈ। ਵਜਾਹਤ ਫਾਰੂਕ ਭੱਟ, ਜ਼ਾਹਿਦ ਸੁਲਤਾਨ, ਇਰਸ਼ਾਦ ਅਹਿਮਦ ਭੱਟ, ਅਨਿਕਾ ਨਜ਼ੀਰ, ਮੁਦਸੀਰ ਅਹਿਮਦ ਡਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਬੀਰ ਅਹਿਮਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਬਾਰਾਮੂਲਾ, ਕੁਪਵਾੜਾ ਅਤੇ ਬਾਂਦੀਪੋਰਾ ਅਤੇ ਮੱਧ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਗਾਂਦਰਬਲ ਦੇ ਸਰਹੱਦੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ 373 ਕਬਰਸਤਾਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਨਿਰੀਖਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ। ਵਜਾਹਤ ਫਾਰੂਕ ਭੱਟ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਫੰਡ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਇਹ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ 2018 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ 2024 ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨੀ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਰੀਪੋਰਟ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਇਹ ਰੀਪੋਰਟ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ’ਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਤੋਂ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ।’’ ਇਕ ਸਖਤ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੀ.ਪੀ.ਐਸ. ਟੈਗਿੰਗ, ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼, ਮੌਖਿਕ ਗਵਾਹੀ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰੀਕਾਰਡਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਗੈਰ-ਤਸਦੀਕ ਕੀਤੇ ਖਾਤਿਆਂ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਬੂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਖੋਜ ਟੀਮ ਨੇ ਕੁਲ 4,056 ਕਬਰਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਚ ਇਕ ਅਸਲੀਅਤ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ, ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਹਿੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ
ਪਿਛਲੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਰੀਪੋਰਟ ’ਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 2,493 ਕਬਰਾਂ (ਲਗਭਗ 61.5 ਫੀ ਸਦੀ) ਦੀ ਪਛਾਣ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਤਿਵਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਦੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਅਤਿਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ’ਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਕੋਲ ਅਕਸਰ ਅਪਣੇ ਨੈੱਟਵਰਕ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਛਾਣ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਗਭਗ 1,208 ਕਬਰਾਂ (ਲਗਭਗ 29.8 ਫ਼ੀ ਸਦੀ) ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਅਤਿਵਾਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਨ ਜੋ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਨੌਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀਆਂ ਨਾਗਰਿਕ ਕਬਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ, ਜੋ ਕੁਲ ਦਾ ਸਿਰਫ 0.2 ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਹੈ।
ਐਸ.ਵਾਈ. ਐਸ.ਐਫ. ਐਫ. ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਖੋਜ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸਮੂਹਕ ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ‘ਬਹੁਤ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ’ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ 1947 ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਕਬਾਇਲੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀਆਂ 70 ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦਫਨਾਉਣ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਡੂੰਘਾਈ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭੱਟ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਡੀ.ਐਨ.ਏ. ਟੈਸਟਿੰਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ 276 ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਣਪਛਾਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਫੋਰੈਂਸਿਕ ਜਾਂਚ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿਤਾ। ਇਹ ਰੀਪੋਰਟ ਕੁੱਝ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਫਨਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ।
ਐਸ.ਵਾਈ.ਐਸ.ਐਫ.ਐਫ. ਦੀ ਰੀਪੋਰਟ ਵਿਚ ਦਲੀਲ ਦਿਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਬੂਤਾਂ ਵਲੋਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ। ਵਜਾਹਤ ਫਾਰੂਕ ਭੱਟ ਨੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਨੀਤੀਗਤ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਸਦੀਕ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ 1990 ਅਤੇ 2000 ਵਿਚਾਲੇ ਦਫਨਾਉਣ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਤਿਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਮੂਹ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 1989 ਵਿਚ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਇੰਟਰ-ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇ ਅਪਣੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਮੁਹਾਰਤ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਲ ਮੁੜ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਰਣਨੀਤਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਅਗਲੇ ਮੋਰਚੇ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ।
