ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ: ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖਾਸਕਰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੀਜ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਨੇ ਉੱਚੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਡਾਕਟਰੀ ਪੇਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਜਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰੀ ਦਾ ਪੇਸ਼ਾ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਬਣ ਗਈ। ਬੁੱਧਵਾਰ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਰਚ ਇੰਜਨਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਗੂਗਲ ਨੇ ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਦੇ ਜਨਮਦਿਨ ਉੱਤੇ ਡੂਡਲ ਬਣਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੀ ਸੀ, ਤੱਦ 19 ਸਾਲ ਦਾ ਦੁਲਹੇ ਦਾਦਾਜੀ ਭੀਕਾਜੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਦਾਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਮਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 1884 ਵਿੱਚ ਦਾਦਾਜੀ ਨੇ ਪਤਨੀ ਦਾ ਸਾਥ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਾਅਵਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਰਵਜਨਿਕ ਚਰਚਾ ਹੋਈ। ਰੁਕਮਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਖ਼ਰਾਬ ਸਿਹਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 11 ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਿਆਹ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚੁੱਕਿਆ। 1885 ਵਿੱਚ ਮੁਨਸਫ਼ੀਆਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੇ ਦਾਦਾਜੀ ਦੇ ਵਿਵਾਹਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੌਂਪੇ ਜਾਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦਾਦਾਜੀ ਭੀਕਾਜੀ ਬਨਾਮ ਰੁਖਮਾਬਾਈ, 1885 ਨੂੰ ਭੀਕਾਜੀ ਦੇ ਵਿਵਾਹਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰਸਥਾਪਨਾ ਮੰਗਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਜੱਜ ਰਾਬਰਟ ਹਿੱਲ ਪਿਨਹੇ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਪਿਨਹੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁਨਰਸਥਾਪਨਾ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਉਦਾਹਰਣ ਇੱਥੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਨੂੰਨ ਸਹਿਮਤ ਪਰਿਪੱਕ ਬਾਲਗ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਸਦੇ ਬੇਵੱਸ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਿਲਾ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1888 ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੁਕਮਾ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਆਰਥਿਕ ਹਰਜਾਨਾ ਦਿਲਵਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕੀਤਾ।
ਫਿਰ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਰੂਕਮਾਬਾਈ ਦਾ ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਵਿਧੁਰ, ਡਾ ਸਖਾਰਾਮ ਅਰਜੁਨ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਫਰੀ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਤੋਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਵਰਤੋ ਕਰਕੇ ਘਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਪੜਾਈ ਕੀਤੀ। ਰੂਕਮਾਬਾਈ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਪੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮਹਿਲਾ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ।
ਉਸਦੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਪੜਾਈ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਲੰਦਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਮੈਡਿਸਨ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਅਤੇ ਪੜਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਫੰਡ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰਜੇਦਾਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ (ਆਨੰਦੀਬਾਈ ਜੋਸ਼ੀ ਦੇ ਬਾਅਦ) ਬਣਕੇ 1895 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਪਰਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਰੁਕਮਾਬਾਈ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਸਮਾਜਕ ਸੁਧਾਰਕ ਸੀ। 25 ਸਤੰਬਰ,1991 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
