ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੋਗੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਪੜੇ ਪਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ।

ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਮੰਗਤ ਰਾਮ ਪੁੱਤਰ ਬਗੀਚਾ ਰਾਮ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਮੰਗਤੂ ਕਾਕਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਰੇਲਵੇ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਾਨਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਚ 27 ਸਾਲ ਤਕ ਹੈੱਡ ਚਪੜਾਸੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ 1 ਨਵੰਬਰ 1984 ਨੂੰ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਡਿਊਟੀ 'ਤੇ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਕਰਫ਼ਿਊ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਘਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ।

ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਮੈਂ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਸੌ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਰਫਿਊ ਕਰ ਕੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉਜੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਕੂਲੀ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਠੰਢ ਸੀ ਅਤੇ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਡਿਊਟੀ' ਤੇ ਬੈਠੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਬਕਸੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਅੱਗ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹੌਲਦਾਰ ਕੋਲ ਰਮ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਬੋਤਲਾਂ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਉਥੇ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੋ ਪੈੱਗ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਰਮ ਪੀ ਕੇ ਮੈਂ ਸੌਂ ਗਿਆ।

1984 sikh riots

ਸਾਰੀਆਂ ਯਾਤਰੀ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ ਅਤੇ ਮੇਲ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘੀਆਂ। ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਹੋਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੈਂ ਸੌਂ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਿਆ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਤਿਨਸੁਖੀਆ ਮੇਲ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਖੜੀ ਸੀ।

ਧਰਮਪਾਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਟਰੇਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਥੇ ਇਕ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਖੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਲੀਅਰੈਂਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬੋਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਬੰਦ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਖਾਲੀ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ ਤੇ ਟਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਟ੍ਰੇਨ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਖੜੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਿਗਰੇਟ-ਬੀੜੀ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਟਰੇਨ ਦੀ ਖੱਲ੍ਹੀ ਖਿੜਕੀ 'ਚ ਬੈਠੇ ਬੰਗਾਲੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। 
ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ।

1984 sikh riots

ਸਵੇਰੇ 9 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕੁਝ ਲੋਕ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ, ਕੋਚਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬੇਲੋੜਾ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਭਟਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੋਰ ਲੋਕ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਲੋਕ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਇਕ ਥਾਂ ਇਕੱਤਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਤਕਰੀਬਨ 10 ਵਜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਾਠੀ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਨ।

ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਗਰਜ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ। ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਹੁਣ ਤਕ ਲਗਭਗ 700 ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਿਧਾਇਕ ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਦਾਸ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਆਏ ਸਨ। ਭੀੜ ਨੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

1984 sikh riots

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ 300 ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਹੰਝੂ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਭੜਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣਾ ਪਏਗਾ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਰੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ 'ਚ ਭਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਕੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸਿੱਖ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਧੀਆ ਢੁਕਵਾਂ ਜਵਾਬ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਭੀੜ ਨੇ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ, ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਲਾਠੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ ਹਵਾ 'ਚ ਲਹਿਰਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਭੀੜ ਗੁੱਸੇ ਭਰੇ ਮੂਡ ਵਿਚ ਸੀ, ਪਰ ਅਜੇ ਤਕ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਦਾਸ, ਹੌਲਦਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਮਿੰਟ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਦਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।

1984 sikh riots

ਟਿਕਟ ਖਿੜਕੀ 'ਚ ਡਿਊਟੀ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾਨਪੁਰ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਬਿਤਾਈ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਲੈ ਆਏ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਕੁੱਟ ਅਤੇ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਵੱਡੀ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਫੱਟ ਗਿਆ। ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਉਹ ਮਰਿਆ ਨਹੀਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤਕ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਰਿਹਾ।

ਉਹ ਸਾਰੇ 'ਖ਼ੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖ਼ੂਨ' ਤੇ 'ਮਾਰੋ ਮਾਰੋ' ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਰੇਲ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਿਆ। ਉਹ ਹਰੇਕ ਬੋਗੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਸਨ ਜਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਿੱਖ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੰਮੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ। ਮੈਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਸ ਮੰਜਰ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀ 'ਚੋਂ ਘੜੀਸ ਕੇ ਬਾਹਰ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤਕ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ, ਜਦ ਤਕ ਉਹ ਸਾਰੇ ਲਹੂਲੂਹਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ, ਜੋ ਬੰਗਾਲੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਚ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਦਰਵਾਜੇ ਵੱਲ ਭੱਜੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਧੱਕਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। 

ਕੁਝ ਮਿੰਟ ਤਕ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦਰਵਾਜਾ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਚ 'ਤੇ ਪਟਰੌਲ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਸਾੜਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਯਾਤਰੀ ਘਬਰਾ ਗਏ ਤੇ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ।

1984 sikh riots

ਭੁੱਖੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਚੀਕਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਕੋਚ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਬੋਗੀ 'ਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖ ਯਾਤਰੀ ਸਵਾਰ ਸਨ। ਮੈਂ ਅੰਦਰੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਤੇ ਡਰ ਭਰੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ 'ਚ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਬੋਗੀ ਅੰਦਰ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਹਿੰਸਕ ਭੀੜ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਚ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖਿੱਚਧੂਹ ਕੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ।

ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬੋਗੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖਿਆ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਲਹੂਲੁਹਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਢਿੱਡ 'ਚ ਇਕ ਲੰਮਾ ਚਾਕੂ ਵੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ, ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਦੇਖਿਆ ਸੀ।

ਖ਼ੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖ਼ੂਨ! ਮਾਰੋ ਮਾਰੋ! ਉਹ ਚੀਕ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਇਕ ਲੰਮਾ ਚਾਕੂ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਮਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਾਕੂ ਨਾਲ ਤਿੰਨਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਾਲ ਕੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਕ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਵਾਲ ਦੀ ਥਾਂ ਚਾਕੂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਗਰਦਨ 'ਤੇ ਵਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੌਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ। 

ਉਹ ਜਾਨਵਰ ਸਨ। ਉਹ ਇਕ ਟਾਇਰ ਲਿਆਏ ਅਤੇ ਉਸ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਾਇਰ 'ਤੇ ਪਟਰੌਲ ਪਾ ਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨੱਕ ਤੋਂ ਰਬੜ, ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਮਾਸ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਗੰਧ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਭੀੜ ਨੂੰ ਉਸ 'ਤੇ ਜਰ੍ਹਾ ਵੀ ਤਰਸ ਨਾ ਆਈ।

1984 sikh riots

ਉਸ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੀਸਰੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ। ਹੇ ਪਰਮਾਤਮਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਗ਼ਰੀਬ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ। ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਲਾਠੀਆਂ ਤੇ ਰਾਡਾਂ ਨਾਲ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਉਂ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਦੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਰਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਲਈ ਉਸ 'ਤੇ ਪਟਰੌਲ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤਿੱਲੀ ਜਲਾਈ ਅਤੇ ਉਹ ਚੀਕਿਆ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸ 'ਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜਾਨ ਬਚੀ ਸੀ।

ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ 'ਤੇ ਅਪਣਾ ਭਰੋਸਾ ਗੁਆ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਗ਼ਰੀਬ ਸਿੱਖ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਦੁੱਖ ਝੱਲਿਆ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਉਹ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ, ਜੋ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਭੈਣ, ਛੋਟੀਆਂ ਭਤੀਜੀਆਂ ਅਤੇ ਭਤੀਜੇ ਸਨ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਇਕ ਡਰਿਆ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਲੁਕੇ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬੋਗੀ 'ਚ ਸਵਾਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਕੀਤਾ, "ਮੈਂ ਬੋਗੀ 'ਚ ਸਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾਉਂਦਾ। ਮੈਂ ਭਗਵਾਨ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣ ਦਾ ਹੱਕ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਘਿਨੌਣੇ ਕਾਰੇ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਣਗੇ।"

1984 sikh riots

ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜੋ ਦੁੱਖ ਉਸ ਨੇ ਹੰਡਾਇਆ, ਉਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਬ, ਮੈਂ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ 'ਚ ਸਿਆਣਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ, ਉਹ ਦਰਦ ਵਿਚ ਸੀ ... ਭਿਆਨਕ ਦਰਦ...।
ਹੇ ਰਾਮ, ਮੈਂ ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ... ਕੋਈ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕੁਹਾੜਾ ਲੈ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਬੋਗੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਦੋ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤਾਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਬੱਚੇ ਚੀਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੋਗੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਪੜੇ ਪਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਲੜਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ, ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ।

ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਲੇਟਫ਼ਾਰਮ 'ਤੇ ਟੁਕੜਿਆਂ 'ਚ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਿਸੇ ਕਸਾਈ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ 'ਚ ਬੈਠੇ ਹਰ ਮਰਦ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇਸ' ਰੇਲ ਗੱਡੀ 'ਚ ਵਾਪਸ ਲੋਡ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਕਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਕੰਮ' ਤੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ।