ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਮੌਕੇ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਮਗਰੋਂ ਪਿਆ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ
ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ: ਜਨਤਕ ਪਖਾਨਿਆਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ’ਚ ਮੋਢੀ, ਸੁਲਭ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਕੁਨ ਬਿੰਦੇਸ਼ਵਰ ਪਾਠਕ ਦੀ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਦਿੱਲੀ ਸਥਿਤ ਏਮਜ਼ ਹਸਪਤਾਲ ’ਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕ ਕਰੀਬੀ ਸਹਿਯੋਗੀ ਨੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਤੀ।
ਸਹਿਯੋਗੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਠਕ (80) ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਮੌਕੇ ਸਵੇਰੇ ਸੁਲਭ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ’ਚ ਕੌਮੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਤੁਰਤ ਬਾਅਦ ਡਿੱਗ ਗਏ। ਸਹਿਯੋਗੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੇ ਏਮਜ਼ ’ਚ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਇਕ ਸੂਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ 1:42 ਵਜੇ ਜਦੋਂ ਹਸਪਤਾਲ ’ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁਕੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦਿਲ ਦਾ ਧੜਕਣਾ ਰੁਕ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਪਾਠਕ ਸੁਲਭ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਨ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਸਥਿਤ ਇਕ ਸਮਾਜਕ ਸੇਵਾ ਸੰਗਠਨ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗਠਨ ਸਿਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਵੱਛਤਾ, ਕੂੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੁਲਭ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸੋਸ਼ਲ ਸਰਵਿਸ ਆਰਗੇਨਾਈਜੇਸ਼ਨ ਨੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਮੰਚ ਐਕਸ ’ਤੇ ਪੋਸਟ ’ਚ ਕਿਹਾ, ‘‘ਸੁਲਭ ਸਵੱਛਤਾ, ਸਮਾਜਕ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਡਾ. ਬਿੰਦੇਸ਼ਵਰ ਪਾਠਕ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਸਥਿਤ ਏਮਜ਼ ’ਚ ਦਿਲ ਦੀ ਗਤੀ ਰੁਕਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।’’
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਮੌਤ ’ਤੇ ਦੁੱਖ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੀ ਐਕਸ ਪੋਸਟ ’ਚ ਕਿਹਾ, ‘‘ਡਾ. ਬਿੰਦੇਸ਼ਗਰ ਪਾਠਕ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਵੱਡੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਸਾਧਨਹੀਣ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।’’
ਜਨਤਕ ਪਖਾਨਿਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਕ, ‘ਭਾਰਤ ਦੇ ਟਾਇਲਟ ਮੈਨ’
ਦੇਸ਼ ’ਚ ਜਨਤਕ ਪਖਾਨਿਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਕ ਬਿੰਦੇਸ਼ਵਰੀ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ‘ਭਾਰਤ ਦੇ ਟਾਇਲਟ ਮੈਨ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪਖਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਚਰਚਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਸਮੇਤ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਾਕ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ।
ਪਾਠਕ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਦਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਪਣੀ ਧੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਜਵਾਈ ਕਮਾਈ ਲਈ ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ 1970 ’ਚ ਸੁਲਭ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਜਨਤਕ ਪਖਾਨੇ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਸ਼ਬਦ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਖੁੱਲੇ ’ਚ ਪਖਾਨੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇਕ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਿਆ।
ਇਕ ਕਾਰਕੁਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵਕ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ‘ਸਵੱਛਤਾ ਸੈਂਟਾ ਕਲਾਜ਼’ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰਾਮਪੁਰ ਬਘੇਲ ਪਿੰਡ ’ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਅਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਪਤਨੀ, ਦੋ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਛੱਡ ਗਏ ਹਨ।
ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਕੁਝ ਲੀਕ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ 1968 ’ਚ ਬਿਹਾਰ ਗਾਂਧੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮਾਰੋਹ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਭੰਗੀ-ਮੁਕਤੀ (ਮੈਲਾ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ) ਸੈੱਲ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੱਥੀਂ ਮੈਲਾ ਚੁੱਕਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪਛਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ’ਚ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਥੀਸਿਸ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਹੱਥੀਂ ਮੈਲਾ ਢੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਰਹੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪਛਾਣ ਮਿਲੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ 1970 ਵਿਚ ਸੁਲਭ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸੋਸ਼ਲ ਸਰਵਿਸ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਕਰ ਕੇ ਤਕਨੀਕੀ ਨਵੀਨਤਾ ਨੂੰ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ।
ਸੰਸਥਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਸਵੱਛਤਾ, ਊਰਜਾ ਦੇ ਗੈਰ-ਰਵਾਇਤੀ ਸਰੋਤਾਂ, ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਪਾਠਕ ਵਲੋਂ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਲਭ ਪਖਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਫਰਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਪਲਾਂਟਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਬਾਇਓਗੈਸ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਹੁਣ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ’ਚ ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪਾਠਕ ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ’ਚ ਗੰਧ ਰਹਿਤ ਬਾਇਓਗੈਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਸ ਨੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਵੀ ਛਡਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸੇ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫਾਈ ਅੰਦੋਲਨ ਸਫਾਈ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗ੍ਰੀਨਹਾਉਸ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨੂੰ ਪੇਂਡੂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਹੁਣ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦਾ ਦਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ’ਚ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਅਵਾਰਡੀ, ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਐਨਰਜੀ ਗਲੋਬ ਅਵਾਰਡ, ਦੁਬਈ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਵਾਰਡ, ਸਟਾਕਹੋਮ ਵਾਟਰ ਪ੍ਰਾਈਜ਼, ਪੈਰਿਸ ’ਚ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਸੈਨੇਟ ਤੋਂ ਲੈਜੈਂਡ ਆਫ ਦਿ ਪਲੈਨੇਟ ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਪੋਪ ਜੌਹਨ ਪਾਲ ਦੂਜੇ ਨੇ 1992 ’ਚ ਡਾ. ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਨ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੇਂਟ ਫਰਾਂਸਿਸ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, "ਤੁਸੀਂ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।"
ਸਾਲ 2014 ’ਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ’ਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਮ ਲਈ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅਪ੍ਰੈਲ 2016 ’ਚ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਦੇ ਮੇਅਰ ਬਿਲ ਡੀ ਬਲਾਸੀਓ ਨੇ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2016 ਨੂੰ ਬਿੰਦੇਸ਼ਵਰ ਪਾਠਕ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।
12 ਜੁਲਾਈ, 2017 ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਦਿ ਮੇਕਿੰਗ ਆਫ਼ ਏ ਲੈਜੈਂਡ' ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਸਾਲ 1974 ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਸੀ ਜਦੋਂ 24 ਘੰਟੇ ਨਹਾਉਣ, ਕਪੜੇ ਧੋਣ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਲਭ ਟਾਇਲਟ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਸਹਾਇਕ ਨਾਲ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਹੁਣ ਸੁਲਭ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ’ਤੇ ਪਖਾਨਿਆਂ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਅਤੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਅ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ 1,600 ਸ਼ਹਿਰਾਂ ’ਚ 9,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਪਬਲਿਕ ਟਾਇਲਟ ਕੰਪਲੈਕਸ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੈਂਪਸਾਂ ’ਚ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ 24 ਘੰਟੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਹੈ। ਕੈਂਪਸ ’ਚ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਹਨ। ਟਾਇਲਟ ਅਤੇ ਨਹਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਾਮੂਲੀ ਰਕਮ ਵਸੂਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਕੁਝ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਕੈਂਪਸ ਨਹਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਘਰ, ਟੈਲੀਫੋਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੰਪਲੈਕਸ ਅਪਣੀ ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤਨਖਾਹ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਜਾਂ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਕੋਈ ਬੋਝ ਪਾਏ ਬਿਨਾਂ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੈਂਪਸਾਂ ਨੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ’ਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 2020 ’ਚ, ਸੁਲਭ ਦਾ 490 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ 'ਟਰਨਓਵਰ' ਸੀ। ਸੁਲਭ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪਖਾਨੇ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਕਈ ਕਿੱਤਾਮੁਖੀ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਵੀਪਰਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਕੰਪਿਊਟਰ, ਟਾਈਪਿੰਗ ਅਤੇ ਸ਼ਾਰਟਹੈਂਡ, ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਟਰੇਡ, ਲੱਕੜ ਦਾ ਕੰਮ, ਚਮੜਾ ਕਰਾਫਟ, ਡੀਜ਼ਲ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ, ਟੇਲਰਿੰਗ, ਗੰਨੇ ਦਾ ਫਰਨੀਚਰ ਬਣਾਉਣ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਪਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹੱਥੀਂ ਮੈਲਾ ਢੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਵਿੱਚ ਛੱਡੀਆਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਜਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪਖਾਨਿਆਂ ਦਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੱਕ ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਲਭ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਪਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਪਾਠਕ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਡਮ ਤੁਸਾਦ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਖਾਨੇ ਦਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਜੀਬ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਸਵੱਛਤਾ ਬਾਰੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਤਬਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।
