ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸ਼ਹਿਦ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ, ਹੁਣ ਸਲਾਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ 9 ਲੱਖ ਦੀ ਕਮਾਈ

File Photo

ਉੱਤਰਾਖੰਡ - ਕਾਰਤਿਕ ਭੱਟ ਜੋ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਬਾਗੇਸ਼ਵਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸਾਲ 2016 ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਯੂ ਪੀ ਐਸ ਸੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਫਿਰ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਅੱਕ ਗਿਆ। 
ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਟੈਸਟ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਬ੍ਰਾਂਡ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰੇਗਾ।

2019 ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਪਹਾੜਵਾਲਾ ਨਾਮ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੈਡੀਕਲ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ 20 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦਾ ਮੰਡੀਕਰਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ 200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਰਡਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਇਸ ਨਾਲ ਸਲਾਨਾ 9 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 

25 ਸਾਲਾ ਕਾਰਤਿਕ ਦਾ ਪਿਤਾ ਯੂਪੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸੀ। ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਮਧੂ ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਜੋਂ ਖੇਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਾਰਤਿਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਤਰਾਖੰਡ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਕਾਰਤਿਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸੈਲਾਨੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਬ੍ਰਾਂਡ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਦੀ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸੈਰ ਦਾ ਮੌਸਮ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਸੁਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਕਿ ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਉਤਪਾਦ ਸਿੱਧੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਭੇਜਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਚੰਗੀ ਕਮਾਈ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਪਹਾੜੀ ਉਤਪਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ। 

ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਖੇਤੀ? 
ਕਾਰਤਿਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਸਾਡੇ ਲਈ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਚੰਗੀ ਖੇਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ 'ਤੇ ਪਹਾੜਵਾਲਾ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਪੇਜ਼ ਬਣਾਇਆ। ਵਟਸਐਪ ਗਰੁੱਪ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਵੈਬਸਾਈਟ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਐਪ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਚੰਗਾ ਨਤੀਜਾ ਮਿਲਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਲੱਗੇ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹਲਦੀ - ਅਦਰਕ ਦਾ ਪਾਊਡਰ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਦ, ਜੈਮ, ਚਟਨੀ, ਜੂਸ ਵਰਗੇ ਉਤਪਾਦ ਆਦਿ ਵਿਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। 

ਕਾਰਤਿਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਗਾਹਕ ਵਧਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਨੇੜਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨੈਟਵਰਕ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖਰੀਦਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਲਗਭਗ 10 ਤੋਂ 12 ਅਜਿਹੇ ਕਿਸਾਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਅਸੀਂ ਖਰੀਦਦੇ ਹਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਪਹਾੜੀ ਨਮਕ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। 

ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਸਥਾਨਕ ਬਾਗ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀ ਪਹਾੜੀ ਚਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਬ੍ਰਾਂਡ ਬਣਾਇਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਲਾਲ ਚਾਵਲ, ਰਾਜਮਾ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾਲਾਂ ਨੂੰ ਪੈਕ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਵੇਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਕਮਾਈ ਦੁੱਗਣੀ ਹੋ ਗਈ। 

ਕਿਵੇਂ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਚਾਹ? 
ਕਾਰਤਿਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਬਾਗ ਵਿਚੋਂ ਚਾਹ ਦੇ ਹਰੇ ਪੱਤੇ ਲਿਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ, ਫਿਰ ਨਿੰਬੂ ਘਾਹ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਕੱਟ ਕੇ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਸੁਖਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਦਰਕ, ਤੁਲਸੀ ਦਾ ਪੱਤਾ, ਦਾਲਚੀਨੀ ਵਰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਉਤਪਾਦ ਸਿਰਫ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਨ। 

ਲੈਮਨ ਗ੍ਰਾਸ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਸਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਲਾਗ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਫਸਲ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ 60 ਤੋਂ 65 ਦਿਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਸਿਰਫ 40 ਤੋਂ 45 ਦਿਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫਸਲ ਦਾ ਲਾਭ ਚਾਰ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ, ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। 

ਕਿਵੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ਸ਼ਹਿਦ? 
ਸ਼ਹਿਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਫੁੱਲ ਤਿੰਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਸੀਮਾ ਵਿਚ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜਿਥੇ ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਬਾਕਸ ਰੱਖੇ ਹੋਣ। ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਰਸ ਪੀਂਦੀਆ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੈਕਸ ਦੀ ਬਣੀ ਪੇਟੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਉਲਟੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਚੁਗਲੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਮਧੂਮੱਖੀ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਉਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਹਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਮੱਖੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਤੇ ਫਿਰ ਤੀਸਰੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਾਕੀ ਮੱਖੀਆਂ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਜ਼ਾਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ਹਿਦ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਰਾਤ ਵਿਚ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਦ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।  ਸ਼ਹਿਦ ਬਣਨ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ 7-8 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਸ਼ਹਿਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਪਕਾਉਣ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਗਭਗ 12 ਤੋਂ 15 ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਦ ਪੱਕ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਡੱਬੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਦ ਸਿੱਧੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

ਕਿੰਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਲੋੜ? 
ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ ਲਈ ਪੇਟੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ। ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਬਕਸੇ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਦੀ ਸੇਫਟੀ ਦੇ ਲਈ ਜਾਲੀ।  ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੀ ਉੱਨਤ ਕਿਸਮ, ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਸੇਫਟੀ ਦੇ ਲਈ ਦਸਤਾਨੇ ਅਤੇ ਧੂਆਂਦਾਨੀ
ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ 200 ਤੋਂ 300 ਬਕਸੇ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ 4 ਤੋਂ 5 ਹਜ਼ਾਰ ਵਰਗ ਫੁੱਟ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਇਤਾਲਵੀ ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ ਅਤੇ ਛੱਤਾ ਛੱਡ ਕੇ ਘੱਟ ਭੱਜਦੀਆਂ ਹਨ। 

ਸ਼ਹਿਦ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ 10 ਬਕਸੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਲਗਭਗ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਖਰਚਾ ਆਵੇਗਾ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਡੱਬੇ ਤੋਂ ਚਾਰ ਕਿੱਲੋ ਸ਼ਹਿਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਮਾਰਕਿਟ ਵਿਚ 200 ਤੋਂ 300 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿੱਲੋ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵੇਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ 'ਤੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਹ 500 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿੱਲੋ ਦੀ ਦਰ' ਤੇ ਵੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵੇਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਟ੍ਰਨਿੰਗ ਕਿੱਥੇ ਲਈ ਜਾਵੇ? 
ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਧੂ ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਨਾਮਾਤਰ ਫੀਸ ਦੇ ਕੇ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਵੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੋ ਲੋਕ ਮਧੂ ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਟ੍ਰਨਿੰਗ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ 40% ਤੱਕ ਦੀ ਲਾਗਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।