ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ : ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਸਿਖਿਅਕ, ਸਮਾਜ ਸੇਵਿਕਾ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਜ‍ਯੋਤੀਰਾਵ ਫੁਲੇ ਦੀ 187ਵੀਂ ਜੈਯੰਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 3 ਜਨਵਰੀ, 1831 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਿਸਾਨ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਖੰਡੋਜੀ ਨਵਸੇ ਪਾਟਿਲ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਕਸ਼ਮੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅੰਧਕਾਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ।

ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਦੌਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੀ ਸਕੂਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋਤੀਬਾ ਫੁਲੇ ਤੀਜੀ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪੜੇ ਸਨ। ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਾਮਾਜਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਤੇਜ ਇੱਛਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਦਾ ਜੋ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਸੀ ਅਪਣੀ ਪਤਨੀ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ।

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਦੀ ਵੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਕੂਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਆਪਨ ਲਿਆ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਜ‍ਯੋਤੀਰਾਵ ਫੁਲੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਾਮਾਜਕ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਇਕ ਅਹਿਮ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੀ 1840 ਵਿਚ 9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ 13 ਸਾਲ ਦੇ ਜ‍ਯੋਤੀਰਾਵ ਫੁਲੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਨੇ ਅਪਣੇ ਪਤੀ ਜੋਤੀਰਾਵ ਫੁਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ 18 ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹੇ।

ਦੱਸ ਦਈਏ ਸਾਲ 1848 ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪੁਣੇ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੱਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਥੇ ਹੀ ਅਠਾਰਹਵਾਂ ਸਕੂਲ ਵੀ ਪੁਣੇ ਵਿਚ ਹੀ ਖੋਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 28 ਜਨਵਰੀ, 1853 ਨੂੰ ਗਰਭਵਤੀ ਬਲਾਤਕਾਰ ਪੀੜਿਤਾਂ ਲਈ ਬਾਲ ਹੱਤਿਆ ਰੋਕੂ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਸ‍ਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਲੋਕ ਪੱਥਰ ਮਾਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਗੰਦਗੀ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਸਕੂਲ ਖੋਲਿਆ ਜਦੋਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਇਕ ਕਵਾਇਤਰੀ ਵੀ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰਾਠੀ ਦੀ ਆਦਿਕਵਾਇਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਜਾਂਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਛੂਆ - ਛੂਤ, ਸਤੀਪ੍ਰਥਾ, ਬਾਲ - ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਵਰਗੀਆਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੀ ਇਕ ਵਿਧਵਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਔਰਤ ਕਾਸ਼ੀਬਾਈ ਦੀ ਅਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ ਡਿਲੀਵਰੀ ਕਰਵਾ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਯਸ਼ੰਵਤ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗੋਦ ਲਿਆ।

ਪੁੱਤਰ ਯਸ਼ਵੰਤ ਰਾਵ  ਨੂੰ ਪਾਲ - ਪੋਸ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਬਣਾਇਆ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੇ ਪਤੀ ਜ‍ਯੋਤੀਰਾਵ ਫੁਲੇ ਦੀ ਮੌਤ ਸੰਨ 1890 ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਤੱਦ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧੂਰੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਦੀ ਮੌਤ 10 ਮਾਰਚ, 1897 ਨੂੰ ਪਲੇਗ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੰਚਿਤ ਤਬਕੇ ਖਾਸ ਕਰ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ - ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਕੇ ਜਾਤੀ ਤੋੜਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਸੀ।