ਵੰਸ਼ਵਾਦ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਖ਼ਤਰਾ : ਸ਼ਸ਼ੀ ਥਰੂਰ 

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ : ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਨੇਤਾ ਸ਼ਸ਼ੀ ਥਰੂਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰੇ ਸਿਆਸੀ ਖੇਤਰ ’ਚ ਵੰਸ਼ਵਾਦ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਖਤਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ‘ਵੰਸ਼ਵਾਦ ਦੀ ਥਾਂ ਯੋਗਤਾ’ ਉਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਣ ਸਮਰੱਥਾ, ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵੰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 

ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮੀਡੀਆ ਸੰਗਠਨ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸਿੰਡੀਕੇਟ ਲਈ ਇਕ ਲੇਖ ’ਚ, ਤਿਰੂਵਨੰਤਪੁਰਮ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਹਿਰੂ-ਗਾਂਧੀ ਪਰਵਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਵੰਸ਼ਵਾਦ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਪੂਰੇ ਸਿਆਸੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। 

ਸ਼ਸ਼ੀ ਥਰੂਰ ਦੀ ਇਹ ਟਿਪਣੀ ਪਹਿਲਗਾਮ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਪਹੁੰਚ ਉਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਟਿਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਆਈ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਟਿਪਣੀਆਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਟੈਂਡ ਦੇ ਉਲਟ ਸਨ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਈ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਉਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਲਾਇਆ ਸੀ। 

‘ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਇਕ ਪਰਵਾਰਕ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੈ’ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਥਰੂਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਇਕ ਪਰਵਾਰ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤ ਉਤੇ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ, ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ ਨੇਤਾ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਗਾਂਧੀ ਵਾਡਰਾ ਸਮੇਤ ਨਹਿਰੂ-ਗਾਂਧੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

ਥਰੂਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਇਕ ਜਨਮ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਹਰ ਪਾਰਟੀ, ਹਰ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਹਰ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।’’ ਸ਼ਸ਼ੀ ਥਰੂਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੀਜੂ ਪਟਨਾਇਕ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਵੀਨ ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ’ਚ ਅਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਖਾਲੀ ਸੀਟ ਜਿੱਤੀ। 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਥਿਤ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਬਾਲ ਠਾਕਰੇ ਨੇ ਅਪਣੇ ਬੇਟੇ ਊਧਵ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪ ਦਿਤੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਆਦਿਤਿਆ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਉਡਾਨ ਭਰਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਹੈ। 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੁਲਾਇਮ ਸਿੰਘ ਯਾਦਵ ਦਾ ਵੀ ਇਹੀ ਹਾਲ ਹੈ, ਜੋ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਅਖਿਲੇਸ਼ ਯਾਦਵ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸੇ ਅਹੁਦੇ ਉਤੇ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਅਖਿਲੇਸ਼ ਹੁਣ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਨ।’’ ਸ਼ਸ਼ੀ ਥਰੂਰ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਵੰਸ਼ਵਾਦ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਿਹਾਰ ਸੂਬੇ ’ਚ ਲੋਕ ਜਨਸ਼ਕਤੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਰਾਮ ਵਿਲਾਸ ਪਾਸਵਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਚਿਰਾਗ ਪਾਸਵਾਨ ਨੇ ਸੱਤਾ ਸੰਭਾਲੀ ਹੈ। 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀ ਉਤੇ ਮੁਫਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੈ। 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਜਿਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸੁਖਬੀਰ ਨੇ ਅਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ। ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੇ. ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਰਾਓ ਦੇ ਬੇਟੇ ਅਤੇ ਧੀ ਵਿਚਕਾਰ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ’ਚ ਮਰਹੂਮ ਐਮ. ਕਰੁਣਾਨਿਧੀ ਦਾ ਪਰਵਾਰ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਮੁਨੇਤਰਾ ਕੜਗਮ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਐਮ.ਕੇ. ਸਟਾਲਿਨ ਹੁਣ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੋਤੇ ਨੂੰ ਵਾਰਸ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 

ਥਰੂਰ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਲੀਲ ਦਿਤੀ ਕਿ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਰਵਾਰਾਂ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਗ੍ਰਾਮ ਕੌਂਸਲਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਸਦ ਦੇ ਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤਕ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਬੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਭੁੱਟੋ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਫ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ੇਖ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆ ਪਰਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਵਿਚ ਬੰਡਾਰਾਨਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਪਕਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, ‘‘ਸਹੀ ਕਹਾਂ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਵੰਸ਼ਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੀਵੰਤ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨਾਲ ਖਾਸ ਤੌਰ ਉਤੇ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ। ਫਿਰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਵੰਸ਼ਵਾਦ ਦੇ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ? ਇਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਪਰਵਾਰ ਇਕ ਬ੍ਰਾਂਡ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।’’ 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ (ਕੁੱਝ ਅਪਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ)। ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ-ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਕਸਰ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਕ ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਇਕ ਨੇਤਾ ਵਲੋਂ ਲਏ ਗਏ ਫੈਸਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਭਾਈ-ਭਤੀਜਾਵਾਦ ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੇ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।’’ ਥਰੂਰ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵੰਸ਼ਵਾਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ। 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਜਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮਰੱਥਾ, ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵੰਸ਼ ਵਲੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।’’