UP ’ਚ ਆਦਮਖੋਰ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਮਾਹਰਾਂ ਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ: ਕਿਤੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹਮਲਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ!

ਬਹਿਰਾਈਚ : ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹਿਰਾਈਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ’ਚ ਆਦਮਖੋਰ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮਾਹਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਬਘਿਆੜ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਹ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। 

ਬਹਿਰਾਈਚ ਦੇ ਮਹਿਸੀ ਤਹਿਸੀਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕ ਮਾਰਚ ਤੋਂ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ ਹਮਲੇ ਵਧੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ ਸੋਮਵਾਰ ਰਾਤ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ’ਚ ਸੱਤ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਅੱਠ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਹਨ। ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਸਮੇਤ ਲਗਭਗ 36 ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਹਨ। 

ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲਾਤ ਸੇਵਾ (ਆਈ.ਐੱਫ.ਐੱਸ.) ਦੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਬਹਿਰਾਈਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਤਰਨੀਆਘਾਟ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਜੰਗਲਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਬਘਿਆੜਾਂ ’ਚ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਹ ਹਮਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। 

ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਟਰੱਸਟ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਅਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਤਜਰਬੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ‘‘20-25 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਜੌਨਪੁਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ’ਚ ਸਾਈਂ ਨਦੀ ਦੇ ਕੈਚਮੈਂਟ ’ਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ’ਚ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਨੁੱਖੀ ਬੱਚੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਜਾਂਚ ਕਰਨ ’ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕੁੱਝ ਬੱਚੇ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ’ਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਪਣੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਬਘਿਆੜ ਬਦਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ’ਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੱਚੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਬਹਿਰਾਈਚ ’ਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਮਾਮਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ।’’

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਜੌਨਪੁਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪਗੜ੍ਹ ’ਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਜੰਗਲਾਤ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਕੁੱਝ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਆਦਮਖੋਰ ਜੋੜਾ ਬਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ’ਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਆਖਰਕਾਰ ਆਦਮਖੋਰ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਰੁਕ ਗਈਆਂ।’’

ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹਿਰਾਈਚ ਦੀ ਮਹਿਸੀ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਪੈਟਰਨ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਸ ਸਾਲ ਜਨਵਰੀ-ਫ਼ਰਵਰੀ ’ਚ ਬਹਿਰਾਈਚ ’ਚ ਇਕ ਟਰੈਕਟਰ ਨੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਭੜਕੇ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਹਮਲਾਵਰ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 40-50 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਬਹਿਰਾਈਚ ਦੇ ਚਕੀਆ ਜੰਗਲ ’ਚ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਥੇ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਗਲਤੀ ਸੀ।’’

ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਦਸਿਆ, ‘‘ਚਕੀਆ ਜੰਗਲ ’ਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਘਿਆੜ ਚਕੀਆ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਘਾਘਰਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ ਅਪਣੇ ਡੇਰੇ ’ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹਮਲੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।’’

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਫੜੇ ਗਏ ਚਾਰ ਬਘਿਆੜ ਮਨੁੱਖ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਹਮਲਾਵਰ ਹਨ। ਇਕ ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੂਜਾ ਬਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਹਮਲੇ ਹੋਏ ਹਨ।’’

ਬਹਿਰਾਈਚ ਦੇ ਡਵੀਜ਼ਨਲ ਜੰਗਲਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਜੀਤ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਸ਼ੇਰਾਂ ਅਤੇ ਚੀਤਿਆਂ ’ਚ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਬਘਿਆੜਾਂ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਬਘਿਆੜ ਦੇ ਡੇਰੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਛੇੜਛਾੜ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਜਾਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਦਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।’’

ਦੇਵੀਪਟਨ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸ਼ਸ਼ੀ ਭੂਸ਼ਣ ਲਾਲ ਸੁਸ਼ੀਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਜਾਰੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਉਪਾਅ ਵਜੋਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। 

ਬਹਿਰਾਈਚ ਦੇ ਮਹਿਸੀ ਤਹਿਸੀਲ ਖੇਤਰ ’ਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਥਰਮਲ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਥਰਮੋਸੈਂਸਰ ਕੈਮਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਤਰੀ, ਵਿਧਾਇਕ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਡੇਰਾ ਲਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਸਥਿਤੀ ’ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ। 

ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹਿਰਾਈਚ ’ਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਤਾਇਨਾਤ 

ਬਹਿਰਾਈਚ: ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਯੋਗੀ ਆਦਿੱਤਿਆਨਾਥ ਵਲੋਂ ਲੋੜ ਪੈਣ ’ਤੇ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹਿਰਾਈਚ ’ਚ 9 ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। 

ਬਹਿਰਾਈਚ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਵਣ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਜੀਤ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੁਧਵਾਰ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਹੁਕਮ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 9 ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ਾਂ ’ਚੋਂ ਛੇ ਜੰਗਲਾਤ ਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਪੁਲਿਸ ਵਿਭਾਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੰਗਲਾਤ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਪੂਰੇ ਮੁਹਿੰਮ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ’ਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਤਿੰਨਾਂ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਲਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟੀਮ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਕ ਟੀਮ ਨੂੰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਟੀਮ ’ਚ ਤਿੰਨ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸੱਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਮਨੁੱਖ-ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਭੇੜੀਏ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਹੈ. ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਚਿੜੀਆਘਰ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਲੋੜ ਪੈਣ ’ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ’ਚ ਨਹੀਂ ਛਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।’’

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭੇੜੀਏ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਹੈ ਜਾਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨੀ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਾਡੀ ਤਰਜੀਹ ਭੇੜੀਏ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਫੜਨ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਪਰ ਜੇ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। 

ਬਹਿਰਾਈਚ ਦੇ ਮਹਿਸੀ ਤਹਿਸੀਲ ਖੇਤਰ ’ਚ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੇ ਮਾਰਚ ਤੋਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ’ਚ ਹਮਲੇ ਵਧਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ ਸੋਮਵਾਰ ਰਾਤ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ’ਚ 7 ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ 8 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁਕੀ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਸਮੇਤ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 36 ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਯੋਗੀ ਆਦਿੱਤਿਆਨਾਥ ਨੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ’ਤੇ ਆਦਮਖੋਰ ਬਘਿਆੜਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿਤੇ ਹਨ।