ਜੇ ਅਸੀ ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਹ-ਸੱਠ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸੱਚ ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੁੱਧ-ਦਹੀਂ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਸ਼ੂ ਧਨ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ। ਗ਼ਰੀਬ ਤੋਂ ਗ਼ਰੀਬ ਘਰ ਵਿਚ ਵੀ ਘਟੋ-ਘੱਟ ਇਕ ਮੱਝ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਘਰ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਆਮ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਚੰਗਾ ਦੁੱਧ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਪ੍ਰਵਾਰ ਲਈ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਲਈ ਦੁੱਧ ਰੱਖ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਹਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਕਾੜ੍ਹਨੀ ਵਿਚ ਕਾੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਕਿ ਦਹੀਂ ਲੱਸੀ ਤੇ ਮੱਖਣ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਦੁੱਧ ਦਹੀਂ ਤੇ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤਕੜੇ ਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੂਬਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀ ਅਪਣੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿਆਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਵਜੇ ਸਕੂਲੋਂ ਘਰ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਬਸਤਾ ਰੱਖ ਕੇ, ਗਲਾਸ ਚੁੱਕ ਕੇ, ਹਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਕੜ੍ਹ ਰਹੇ ਦੁੱਧ ਦੇ ਗਲਾਸ ਭਰ ਭਰ ਪੀ ਲੈਣੇ। ਕੜ੍ਹ-ਕੜ੍ਹ ਕੇ ਲਾਲ ਹੋਇਆ ਦੁੱਧ ਜਦੋਂ ਦੇਸੀ ਖੰਡ ਪਾ ਕੇ ਪੀਂਦੇ ਤਾਂ ਬੜਾ ਹੀ ਸਵਾਦ ਲਗਦਾ। ਘਰ ਵਾਲੇ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਦੁੱਧ ਪੀਣ ਤੋਂ ਕਦੇ ਨਾ ਰੋਕਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਆਪ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਸਕੂਲੋਂ ਆ ਕੇ ਦੁੱਧ ਪੀ ਲਿਆ ਕਰੋ। ਕੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੁੱਧ ਦਾ ਸਵਾਦ ਵਖਰਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਸਵਾਦ ਨਹੀਂ ਭੁਲਦਾ।ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਜਦੋਂ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਦੁੱਧ ਦੀ ਹੀ ਆਈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਔਖਾ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਦੋਧੀ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਮੁੱਲ ਲੈਣਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਵਾਲਾ ਦੁੱਧ ਖ਼ਰੀਦਣਾ, ਪਰ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੀ ਕੰਮ ਸੀ। ਨਾ ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਸਵਾਦ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਵਰਗੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਪਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਘਰ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਰਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮੱਝ ਕੀ, ਬਕਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ। ਘਰ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਦੁੱਧ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਮਿਲੇ ਕਿਥੋਂ?ਸਮਾਂ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਦੁੱਧ ਦੀ ਕਿੱਲਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਦੁੱਧ ਹੋਰ ਵੀ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਮਿਲਣ ਵਿਚ ਵੀ ਤੰਗੀ ਹੁੰਦੀ। ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦੁੱਧ ਪੈਕਟਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲਗਿਆ। ਹੁਣ ਪੈਕਟਾਂ ਵਾਲਾ ਦੁੱਧ ਕੋਈ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਖ਼ਰੀਦੇ ਜਾਂ ਕਿਥੋਂ ਬਣਾਏ ਦਹੀਂ ਅਤੇ ਮੱਖਣ? ਦੁੱਧ ਤੋਂ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਦਾ ਘਰ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਪੀਣ ਲਈ ਉਸ ਹਾਰੇ ਦੀ ਕਾੜ੍ਹਨੀ ਦਾ ਸਵਾਦੀ ਦੁੱਧ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵੇਖੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਸ਼ੂ ਧਨ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਬਹੁਤ ਘਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਮੁੱਲ ਹੀ ਲੈਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੱਝਾਂ ਤੇ ਗਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਜਾਵੇ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਘਟਣ ਨਾਲ ਚਾਰੇ ਦੀ ਦਿੱਕਤ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਚਾਰਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਖੱਲ-ਵੜੇਵੇਂ ਹਨ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਤੂੜੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ਦੇ ਮੁੱਲ ਅਸਮਾਨੀਂ ਜਾਂ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।