ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਲਈ ਅਡਵਾਇਰ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਿੰਮ
ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗੀ ਧਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹੁਕਮ ਦਿਤੇ ਸਨ।
1919 ਦੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਅਡਵਾਇਰ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਲਈ ਉਚੇਚੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਜਾਗੀਰ ਮੁਖੀਆਂ ਅਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗੀ ਧਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹੁਕਮ ਦਿਤੇ ਸਨ।
ਅਡਵਾਇਰ ਨੇ ਅਪਣੇ ਜੰਗੀ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਰੰਗਰੂਟ ਵਜੋਂ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦਿਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਡਵਾਇਰ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਡਵਾਇਰ ਵਲੋਂ ਦਿਤੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਲਿਸ ਇਕ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਉਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਲਗ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮਲਵਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੜੈਚ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਫ਼ਵਾਹ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਔਰਤਾਂ, ਬੁੱਢੇ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਆਇਰਲੈਂਡ ਆਧਾਰਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੇਖਿਕਾ ਮਹਿਮੂਦ ਅਵਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ 1914-18 ਦੌਰਾਨ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਧਿਕਾਰਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਅਡਵਾਇਰ ਆਪਣੇ ਬੇਰਹਿਮ ਪਿਛੋਕੜ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਏਜੰਟਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਆਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਕੰਡੇ ਅਪਣਾਏ।
ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ "ਵਾਰ ਟੁ ਐਂਡ ਆਲ ਯੁੱਧ" ਜਿੱਤ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ 74,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਮਹਿਮੂਦ ਅਵਾਨ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਨ।
ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਵਾਪਰ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਜਨਰਲ ਰੇਜਿਨਲਡ ਡਾਇਰ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੇ ਇਕ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਇਕੱਠ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ 379 ਨਿਹੱਥੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ 1200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚ ਰੋਸ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿਤਾ, ਪਰ ਅਡਵਾਇਰ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਇਆ ਸੀ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਹੋਏ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਅੱਗ ਦੇ ਸੇਕ ਨੂੰ ਸ. ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਅਪਣੇ ਅੰਦਰ ਧੁਖ਼ਦਾ ਰੱਖਿਆ। ਅੰਤ 13 ਮਾਰਚ 1940 ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਦੇ ਕੈਕਸਟਨ ਹਾਲ 'ਚ ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਅਡਵਾਇਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਜਲਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ, ਜੋ 1919 ਵਿਚ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਦਿਨ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਰਤਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਕਤਲ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 31 ਜੁਲਾਈ 1940 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿਤੀ ਗਈ।