ਪਿਥੌਰਾਗੜ: ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੋ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਉਸਨੂੰ ਗੂਗਲ ਨੇ ਵੀ ਸਰਾਹਿਆ ਹੈ। ਗੂਗਲ ਡੂਡਲ ਬਣਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਜਲੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਇਲ ਜਿਓਗਰੇਫਿਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਅਤੇ ਸਰਵੇ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਲਈ ਪੰ. ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਭੀਸ਼ਮ ਪਿਤਾਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਡਾਕ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਪਲਬਧੀ ਦੇ 139 ਸਾਲ ਬਾਅਦ 27 ਜੂਨ 2004 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਕੱਢਿਆ ਸੀ।
ਜਾਣੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ 'ਚ
ਭਾਰਤ ਚੀਨ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਮੁਨਸਿਆਰੀ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਅੰਤਮ ਪਿੰਡ ਮਿਲਮ ਨਿਵਾਸੀ ਪੰ. ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 21 ਅਕਤੂਬਰ 1830 ਨੂੰ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਮਿਲਵਵਾਲ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ। ਅਲਬਤਾ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦੇ ਧਾਮ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਨੂੰ ਕੁਮਾਊਂ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੀਪ ਚੰਦ ਨੇ 1735 ਵਿੱਚ ਗੋਲਮਾ ਅਤੇ ਕੋਟਲ ਪਿੰਡ ਜਾਗੀਰ ਵਿੱਚ ਬਖਸ਼ੇ ਸਨ। ਪੰ. ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮੁਢਲੀ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਅਧਿਆਪਕ ਬਣਨ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੰਡਿਤ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਸਵ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਵੀ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ। ਦੋਨਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਮਿਲੀ ਸੀ।
ਸਰਵੇਅਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੁਭਾਸ਼ੀਏ ਵੀ ਸਨ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ
ਪੰ. ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧੀ ਸਾਲ 1955 - 56 ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ। ਤਿੱਬਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਜਰਮਨ ਭਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਯੂਰਪ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੱਕ ਤਾਂ ਪੁੱਜੇ ਪਰ ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਏ।
ਘੁੰਮਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਤਿੱਬਤ ਅਤੇ ਰੂਸ ਦੇ ਦੱਖਣ ਭਾਗ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ ਪੰ. ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਝਾਇਆ। ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਸੌਂਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਿਮਪੁੱਤਰ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਯਾਰਕੰਦ ਇਲਾਕੇ ਤੱਕ ਮਾਪਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਅਤੇ ਪੰਜ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ।
ਤਿੱਬਤੀ ਲਾਮਾ ਦਾ ਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ਧਾਰਨ
ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਰਵੇ ਲਈ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਨੇ ਤਿੱਬਤੀ ਲਾਮਾ ਦਾ ਵੇਸ਼ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਗਿਣਦੇ ਹੋਏ ਸਾਲ 1865 ਵਿੱਚ ਮਾਪਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਲਾਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਰਵੇ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖਾ ਪਿਆਸਾ ਵੀ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਛੌਲੇ ਚਬਾਕੇ ਦਿਨ ਬਿਤਾਏ। ਸਰਵੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ - ਸਹਿਣ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦੀ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਪੰ. ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੀ ਪੰਜ ਮਹਾਨ ਯਾਤਰਾਵਾਂ
ਪੰਡਤ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਸਾਲ 1865 ਤੋਂ 1885 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖੇ ਗਏ ਯਾਤਰਾ ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਾ ਤਿੱਬਤ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਏਸ਼ਿਸਾਈ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1865 - 66 ਵਿੱਚ ਕਾਠਮੰਡੂ - ਲਹਾਸਾ - ਮਾਨਸਰੋਵਰ , 1967 ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਸਿੱਧੂ ਉਦਗਮ ਅਤੇ ਥੇਕ ਜਾਲੁੰਗ , 1870 ਡਗਲਸ ਫੋਰਸਿਥ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਯਾਰਕੰਦ - ਕਾਸ਼ਗਰ ਮਿਸ਼ਨ , 1873 ਡਗਲਸ ਫੋਰਸਿਥ ਦਾ ਦੂਜਾ ਯਾਰਕੰਦ - ਕਾਸ਼ਗਰ ਮਿਸ਼ਨ , 1874 - 75 ਲੇਹ - ਲਹਾਸਾ , ਤਵਾਂਗ ਸੀ।
ਪੰ. ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਠੋਕ - ਜਿਆਲੁੰਗ ਦੀ ਯਾਤਰਾ , ਯਾਰਕੰਦ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ ਦਰਪਣ ਕਿਤਾਬਾਂ 1871 ਤੋਂ 73 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵੀ ਲਿਖੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਖੋਹ ਗਈ। ਤਿੱਬਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਹਾਸਾ ਦਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਵਰਣਨ ਸੀ। ਸਾਲ 1890 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ।
16 ਸਾਲ ਦਾ ਬਨਵਾਸ ਝੇਲਿਆ
ਇੱਕ ਪੜਤਾਲਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੰ. ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਨੇ 16 ਸਾਲ ਦਾ ਬਨਵਾਸ ਝੇਲਿਆ। ਤੱਦ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਮਾਧਿਅਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨੋਕ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸਰਵੇਅਰ ਦਾ ਪਿੰਡ ਅਤਿ ਦੁਰਗਮ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਹੀ ਸਮਝ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਰਮਪਤਨੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਤਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਮਾਇਗਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦੀ ਪਤਨੀ ਜਰ ਸਾਲ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪ ਉਨ ਕੱਤ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪਜਾਮਾ ਅਤੇ ਕੋਟ ਬਣਾਉਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਰਮਪਤਨੀ ਦਾ ਕਿਹਾ ਸੱਚ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ 16 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪੰ. ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਘਰ ਪਰਤੇ ਤਾਂ ਪਤਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਉਨ ਕੱਢ ਅਤੇ ਕੱਤ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਬਣਾਏ 16 ਪਜਾਮੇ ਅਤੇ 16 ਕੋਟ ਦਿੱਤੇ।
ਅੱਜ ਗੂਗਲ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੈਯੰਤੀ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ
ਸਰਚ ਇੰਜਣ ਗੂਗਲ ਨੇ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਦਾ ਡੂਡਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਪੂਰੇ ਤਿੱਬਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਪੁੰਨ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਪੂਰੇ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਖਸ ਦੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮਨਾਹੀ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਚੋਰੀ ਛਿਪੇ ਤਿੱਬਤ ਪਹੁੰਚ ਵੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫੜੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੌਤ ਤੱਕ ਦੀ ਸਜਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਿਕ ਨਿਵਾਸੀ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਸੀ, ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਅਤੇ ਕੰਪਸ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰਾ ਤਿੱਬਤ ਮੇਚ ਆਏ। ਦਰਅਸਲ 19ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਤਿੱਬਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਹੀ ਉੱਥੇ ਭੇਜਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਜਿਸ 'ਤੇ ਸਾਲ 1863 ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਮਿਲ ਗਏ ਜੋ ਤਿੱਬਤ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ।
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਨੈਨ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਖਸ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਹਾਸਾ ਦੀ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ ਉਚਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ, ਦੱਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਥਕਾਰ ਅਤੇ ਲੰਬਕਾਰ ਕੀ ਹਨ, ਦੱਸਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਰੀਬ 800 ਕਿਮੀ ਤੁਰ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮਾਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਸਵਾਂਗ ਇੱਕ ਹੀ ਨਦੀ ਹੈ। ਰਾਵਤ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਕਈ ਅਣਦੇਖੀ ਅਤੇ ਅਣਸੁਨੀ ਸੱਚਾਈਆਂ ਤੋਂ ਰੂਬਰੂ ਕਰਾਇਆ।
